«Με σιχάθηκα που άλλη μια φορά δεν κατάφερα ν’ αντιμετωπίσω τη διευθύντριά μου και τον τρόπο που μου φέρεται», μου είπε τις προάλλες μια θεραπευόμενη, ψέγοντας τον εαυτό της για την «αδυναμία» της. Πολύ συχνά ακούω ανθρώπους να κατηγορούν τον εαυτό τους που δεν καταφέρνουν ν’ αντιμετωπίσουν μια δυσκολία ή ένα πρόβλημα όπως θα ’θελαν. Πολλοί έχουμε την τάση ν’ αυτομαστιγωνόμαστε όταν δεν καταφέρνουμε ν’ αντιμετωπίσουμε μια δυσκολία, μια πρόκληση, ένα εμπόδιο. Καταλήγουμε να νιώθουμε ηττημένες, σαν να έχουμε προδώσει τον εαυτό μας.
Το κλειδί είναι η λέξη «αντιμετωπίζω»· πρόκειται για μια λέξη επικίνδυνη, κατά τη γνώμη μου, καθώς έχει δύο συγγενείς αλλά διακριτές σημασίες: από τη μία, σημαίνει κατορθώνω να ξεπεράσω κάτι, να υπερπηδήσω ένα εμπόδιο, μια δυσκολία· από την άλλη, σημαίνει βρίσκομαι αντιμέτωπος με ένα εμπόδιο, μια δυσκολία. Συχνά, απαιτούμε από τον εαυτό μας να υπερπηδήσει κάθε εμπόδιο, να λύσει κάθε πρόβλημα, να βάλει τέλος σε κάθε άσχημη κατάσταση. Απαιτούμε από τον εαυτό μας να βάλει όρια σε μια κακότροπη προϊσταμένη, να αντιμιλήσει σ’ έναν ρατσιστή συνεπιβάτη, να πάρει θέση μπροστά σε μια αδικία, να υψώσει ανάστημα σ’ ένα άτομο που μας φέρεται άσχημα. Κι όταν δεν το καταφέρνουμε, κατηγορούμε τον εαυτό μας, μας κακολογούμε.
Το ότι θέλουμε να λύσουμε ένα πρόβλημα δεν σημαίνει ότι μπορούμε να το λύσουμε. Σαφώς θα προτιμούσα να μη χρειάζεται ν’ ανέχομαι τους κακούς τρόπους ενός αφεντικού, λόγου χάρη, όμως μπορώ να κάνω κάτι γι’ αυτό;
Φυσικά, όλο το ζουμί της υπόθεσης βρίσκεται σε αυτό το «μπορώ». Από τι εξαρτάται το τι μπορώ; «Από μένα την ίδια!» θα βιαστούν να απαντήσουν οι περισσότερες. Όμως δεν είναι τόσο απλό θέμα. Ακόμα και για ένα πιο απλό ζήτημα, π.χ. το να φτιάξω ένα παστίτσιο, το αν μπορώ ή όχι να το καταφέρω είναι συνάρτηση πολλών παραγόντων: πρώτον αν εντάσσεται στις γνώσεις μου, δηλαδή αν το έχω ξανακάνει ή είναι η πρώτη φορά που το δοκιμάζω. Έπειτα υπεισέρχεται πλήθος άλλων παραγόντων: ακόμα κι αν έχω φτιάξει πολλά παστίτσια στη ζωή μου, σήμερα που το επιχειρώ έχω όλα τα υλικά; Έχω τα κατάλληλα εργαλεία; Λειτουργεί ο φούρνος; Μήπως είμαι άρρωστος και ζαλίζομαι απ’ τον πυρετό; Μήπως ταυτόχρονα με το παστίτσιο καλούμαι να μαγειρέψω άλλα πέντε φαγητά; Περνάω κατάθλιψη; Έχω σπάσει το χέρι μου; Νιώθω σκατά ψυχολογικά επειδή πενθώ την απώλεια ενός κοντινού μου προσώπου; Είμαι άυπνη δυο μέρες; Μόλις επέστρεψα από πεζοπορία 20 χιλιομέτρων; Έχω κάποιον πάνω απ’ το κεφάλι μου να ελέγχει κάθε μου κίνηση και να μου τη λέει συνέχεια για κάθε τι που πάω να κάνω; Με λίγα λόγια, το κατά πόσο μπορώ να καταφέρω το οτιδήποτε, από ένα παστίτσιο μέχρι να βάλω όρια σ’ ένα ενοχλητικό άτομο, δεν εξαρτάται μόνο από κάποια γενική ικανότητά μου αλλά, πολύ συχνά, και από τις εκάστοτε συγκεκριμένες συνθήκες.
Συνεπώς, το να βάλω όρια σε μια διευθύντρια που μου φέρεται άσχημα δεν εξαρτάται μόνο από ένα γενικό «μπορώ» ή «δεν μπορώ». Χρειάζεται να συνυπολογίσω τη μέχρι τώρα ιστορία μου, πόσο ευνοήθηκα στη ζωή μου να μάθω να το κάνω αυτό στο παρελθόν. Έπειτα, πρέπει επίσης να λάβω υπόψη τις συγκεκριμένες συνθήκες: κινδυνεύω αν αντιμιλήσω; Υπάρχουν σύμμαχοι να με στηρίξουν; Υπάρχουν ρεαλιστικές πιθανότητες να βγει η πράξη μου σε καλό ή απλώς θα είναι μια πυροτεχνηματική αντίδραση που θα μου γυρίσει μπούμερανγκ;
Το ν’ αντιμετωπίζω μια προβληματική κατάσταση δεν σημαίνει απαραίτητα ότι είμαι σε θέση να την ξεπεράσω, όχι μόνο επειδή εγώ προσωπικά δεν έχω τις ικανότητες αλλά συχνά επειδή οι συνθήκες δεν μου το επιτρέπουν. Πιο ρεαλιστικά, κάποιες φορές το ν’ αντιμετωπίζω μια δύσκολη κατάσταση σημαίνει το να βρω τρόπο να παραμένω αντιμέτωπος μ’ αυτήν, χωρίς να μπορώ να τη λύσω. Σημαίνει να εξετάσω τις (ρεαλιστικές) επιλογές μου για να δω αν όντως ξεπερνιέται ή αν χρειάζεται να μάθω να ζω με αυτήν ή, ενίοτε, ν’ αποχωρήσω ηττημένος, ναι, ηττημένος.
Η ιδέα ότι αντιμετώπιση είναι μόνο η κατά μέτωπο επίθεση και δυναμική υπεράσπιση των δικαιωμάτων μας είναι μια εξόχως πατριαρχική αντίληψη για το πώς πρέπει να υπάρχουμε στον κόσμο: πολεμιστές και πολεμίστριες που δεν σηκώνουμε μύγα στο σπαθί μας. Το να προτάσσουμε τα στήθια μας περήφανα για να υπερασπιστούμε εμάς ή κάποιον ευγενή σκοπό φαίνεται πολύ ωραίο στις ταινίες αλλά έχει ελάχιστη αξία αν καταλήγουμε εμείς ή ο σκοπός μας χειρότερα απ’ ό,τι ήμασταν.
Ταυτόχρονα, ο θυμός που απολύτως φυσιολογικά αναβλύζει όταν αντιμετωπίζουμε μια αδικία χρειάζεται να βρει χώρο να εκτονωθεί. Όπως επισημαίνει η Ώντρυ Λορντ, ο θυμός ωθεί τα άτομα ν’ αντιμετωπίσουν άβολες αλήθειες και να δράσουν εναντίον της καταπίεσης. Όμως αυτός ο θυμός πρέπει να διοχετευτεί σε δημιουργικές προσπάθειες διάλυσης των καταπιεστικών δομών κι όχι να είναι απλά ένα ξέσπασμα.
Ενδεχομένως να μην μπορώ να κάνω πολλά ή και τίποτα για μια συγκεκριμένη αδικία που υφίσταμαι λόγω ακριβώς του καταπιεστικού συστήματος που με καταδυναστεύει, χωρίς να κινδυνέψω ακόμα πιο πολύ. Είναι ζωτικής σημασίας να μπορέσω ν’ αναγνωρίσω τον θυμό μου και να τον μοιραστώ με ανθρώπους που όχι μόνο θα τον αποδεχτούν αλλά και δεν θα με πιέσουν να δράσω «γενναία». Ας ζυγίσω και τις εσωτερικές μου δυνάμεις, ας εξετάσω και τις εξωτερικές συνθήκες και ας καταλήξω αν το «αντιμετωπίζω» μια δυσκολία θα σημαίνει «ξεπερνάω» ή «παραμένω αντιμέτωπη με αυτήν».
